اصطلاح «مکاتب قرآن» در اکثر مناطق کشور ما به کلاس های قرآن و تشکیل محافل قرآنی در مساجد، برای اقشار سنی مختلف خصوصا کودکان و نوجوانان به کار برده می شود.

مکاتب قرآنی در مساجد از همان ابتدای اسلام اصلی ترین و مهمترین نقش اساسی در تربیت دینی افراد و ترویج دین مبین اسلام داشته به طوری که افرادی را تحویل جامعه بشریت داده که موجبات تحوّل و إحیای جامعه انسانی گشته و رُخ و جهت انسانیت را دوباره از مظاهر دنیا و سردرگمی، به سوی آخرت، مقصد و هدف اصلی اش برگردانده است.
همه ما نیز با استعانت از پروردگار سبحان و توکّل بر او خواهیم توانست دوباره با مقداری تلاش و کوشش باردیگر موجبات تغییر و تحوّلات عظیمی را در جامعه از همین مکاتب کوچک قرآنی ان شاءالله شاهد باشیم. قطعا رسیدن به این اهداف والا میسر نمی شود مگر با همکاری یکدیگر و داشتن ارتباطی مداوم و برنامه ای جامع و منظّم.

« وَ مَا تَوفِيقِي إِلاّ بِاللهِ عَلَيهِ تَوكَّلتُ وَ إِلَيهِ أُنِيب »

1) مکاتب دائمی قرآن

منظور از مکاتب دائمی قرآن برگزاری کلاس های آموزش قرآن، احکام و عقاید اسلامی در مساجد ویژه گروه سنی زیر 18سال در تمامی ایام سال می باشد. البته با برنامه ای هماهنگ و منظم. هدف از این کلاس ها تنها آموزش نیست بلکه مهمتر از آن، پرورش و تربیت نسلی مؤمن، نمازگزار، با اخلاق حسنه و نیکو می باشد.

2) اهداف و ثمرات مکاتب قرآن:

یکی از علمای بزرگوار که در جمع فعالین مکاتب قرآنی صحبت و نصیحت می فرمودند بسیار کامل و زیبا به اهداف کلی مکاتب قرآنی اشاره نمودند و فرمودند:

«باید در مکاتب قرآنی سعی کنیم فرزندان امت اسلامی ابتدا قرآن خوان، سپس قرآن دان، بعد عامل به قرآن و در آخر هم مبلّغ قرآن شوند.»

* ایجاد بستری مناسب جهت حضور بچه ها و دانش آموزان در مسجد و ارتباط نزدیکتر با اهل علم.

* آباد نمودن مسجد با تلاوت قرآن و ذکر الهی.

* کاستن از فشار روانی والدین نسبت به تربیت فرزندانشان.

*آسانترین راه برای رساندن احکام دینی(حکم الله و سنت رسول الله) به تمام امت، مرد و زن و کوچک و بزرگ.

* بهترین شیوه برای نجات امت از فتنه ارتداد.

* ایجاد محیط خدمت دینی برای تعدادی از علماء، طلاب و حفّاظ قرآن.

* پرورش نسلی مهم از امّت بر اساس مبانی دینی و قرآنی.

 

3) اهمیت راه اندازی مکاتب دائمی قرآن:

در اهمیت آموزش قرآن به کودکان، یکی از علمای بزرگ جهان اسلام چنین فرمودند: «قبل از (آموزش) هر چیز ، لازم است به کودک مسلمان ابتدا قرآن آموزش داده شود، همچنین مسائل مهم دینی به هر زبانی که باشد(اردو، عربی، فارسی و …) تفاوتی ندارد. البته (این امر مهم) قبل از فراگیری زبان انگلیسی باشد. زیبنده نیست که در همان ابتدا به کودک زبان انگلیسی آموزش داده شود، ابتدا به او قرآن بیاموزید.»

یکی دیگر از علمای بزرگ فرمودند: «زمانی که در زندان تنها بودم با خود می اندیشیدم که چرا مسلمانان جهان، هم از نظر دین و هم از نظر دنیا دچار ضعف و عقب ماندگی هستند در آخر به این نتیجه رسیدم که این ضعف دو علت دارد:

 1) آنها قرآن کریم را ترک کرده اند.

 2) با هم اختلاف دارند و درگیرند.

از همین رو، من با این نیت و عزم از آنجا آمدم تا باقی عمرم را صرف آموزش لفظ و معنای قرآن کریم بکنم. برای آموزش الفاظ قرآن به کودکان، باید در هر روستا (محله) مکتبی دایر شود. و برای بزرگترها جلسات عمومی درس قرآن برگزار گردد و در خلال آن، معانی و مفاهیم قرآن بیان شود و در عمل به تعلیمات قرآنی تشویق شوند و از اختلاف و درگیری با یکدیگر به شدت بر حذر داشته شوند.»

4) چگونگی راه اندازی مکتب دائمی قرآن در یک مسجد:

برای راه اندازی مکتب دائمی قرآن در هر مسجد لازم است قبل از آن جلسه ای با حضور امام مسجد، هیأت امنا، دلسوزان و دوستداران قرآن و سنت برگزار گردد و در مورد اهمیت برگزاری کلاس های آموزش قرآن، احکام و عقاید برای فرزندان جامعه اسلامی، مفصلا با آنان گفتگو شود و قول همکاری و معاونت از آنها گرفته شود و برایشان تشریح گردد که کلاس مکتب به نیرو، هزینه ها و امکانات لازم مانند فضای مناسب، استاد، رابط فرهنگی، حق الزحمه ماهیانه، جوایز و پذیرایی برای تشویق قرآن آموزان و … نیاز دارد.

با همکاری امام مسجد به مقتدیان و خانواده های اطراف مسجد اطلاع رسانی گردد که کلاس قرآن ویژه فرزندانشان راه اندازی گردیده است. همچنین در صورت نیاز، با ارسال برگه دعوتنامه به درب منازل اولیای دانش آموزان، جلسه ای توجیهی با حضورشان برگزار گردد و یکی از علما و یا امام مسجد از لزوم و اهمیت فرستادن فرزندانشان به مسجد و فراگیری قرآن و احکام شرعی، برایشان صحبت کند و از آنها قول همکاری بگیرد که همچون مدرسه، نسبت به حضور فرزندشان به مکتب قرآن، جدّی باشند.

در صورتی که در روستا یا محله ای مسجدی نباشد می توان با استعانت از الله تعالی و با مشورت اهل محل، مکتب را در خانه با همکاری خیرین محل (با اجاره کردن و …) دایر نمود.

5) استاد و مربی مکتب قرآن:

استاد مکتب قرآن در واقع مدرس و مجری برنامه های مکتب قرآن می باشد. استاد در هر مکتب، مهمترین رکن آن محسوب می شود.

نظم کلاس، دلسوزی و حضور به موقع استاد، شیوه برخورد و رفتار صمیمانه با قرآن آموزان، روش تدریس و تفهیم صحیح، تشویق به موقع، اعطای جوایز به طور عادلانه، برگزاری مسابقات علمی و ورزشی، پیگیری جدی حضور و غیاب، ایجاد حسّ رقابت سالم و دوستانه بین قرآن آموزان از مصادیق مدیریت قوی و به موقع یک استاد مکتب قرآن می باشد.

برخی شرایط و ویژه گی های یک استاد مکتب جهت تدریس و مدیریت کلاس:

1) عالم و فارغ التحصیل مدرسه دینی باشد. یا حافظ قرآنی که دوره مقدمات مدرسه دینی را به اتمام رسانیده باشد. یا طلبه دوره سطح و عالی مدرسه دینی باشد. یا از فارغ التحصیلان دانشگاهی دارای یکی از رشته های مرتبط مانند علوم قرآنی، عربی، الهیات و … باشد.
2) ترجیحاً استاد مکتب باید متأهل باشد در صورت نبود آن، استاد مجردی که شرایط سنی و تقوایی لازم را داشته باشد.

3) حداقل دوره تجوید مقدماتی را گذرانده باشد.

4) با عشق و علاقه و احساس رسالت تدریس کند و آن را بار و مشقتی نپندارد که دیگران بر دوش وی گذاشته اند.

5) پایبند به قوانین مکتب و دفتر امور مکاتب قرآن محل باشد.

6) ظاهری آراسته و مرتب داشته باشد.

توجه: بعد از انتخاب و تعیین استاد مکتب، فرم قرارداد اساتید مکاتب قرآن که باید ازدفتر امور مکاتب قرآن تهیه شود تکمیل و نسخه ای از آن به دفتر مرکزی امور مکاتب قرآن جهت ثبت و بایگانی تحویل داده شود.

برخی وظایف و مسئولیت های اساتید محترم مکاتب قرآن:

* حضور به موقع در کلاس درس و تدریس قرآن و کتب تعیین شده طبق آیین نامه درسی دفتر مرکزی امور مکاتب قرآن.

* تکمیل دفتر حضور غیاب و ارزشیابی مکتب.

* در صورت غیبت و حاضر نشدن در کلاس، امام مسجد یا رابط فرهنگی و یا یکی از هیأت امنا را درجریان امر قرار دهد و استاد دیگری را موقتاً به جای خود جایگزین نماید.

* ارتباط با دفتر مرکزی امور مکاتب قرآن و دفتر شعبه (منطقه/حلقه) حداقل ماهی یکبار

* برگزاری امتحانات و مسابقات طبق برنامه زمانبندی در تاریخ های اعلام شده از طرف دفتر مرکزی امور مکاتب قرآن.

* شرکت در جلسات ویژه اساتید مکاتب قرآن که از طرف دفتر مرکزی امور مکاتب قرآن و یا شعبه برگزار می گردد.

* شرکت در دوره های تربیت مربی ویژه اساتید مکاتب قرآن.

* در صورت داشتن برنامه و تجربه ای مفید و سازنده و نیز انتقاد یا پیشنهاد، ارجاع دادن آن ابتدا به دفتر شعبه و سپس به دفتر مرکزی امور مکاتب قرآن.

* همفکری با امام جماعت، هیأت امنا، مؤذن و سایر مسئولین مسجد و مکتب در اجرای برنامه ها.

* مطالعه، تحقیق و پژوهش در زمینه روش های تدریس به منظور بالا بردن سطح آگاهی در مهارت های تدریس.

6) رابط فرهنگی:

رابطین محترم فرهنگی «کسانی هستند که فعالیت های جنبی کلاس را برعهده دارند که ترجیحاً از بین معلّمین و فرهنگیان مسجد انتخاب می گردند در واقع همکار و همیار استاد مکتب در برگزاری و نظم کلاس می باشند.»

هر مسجد باید حداقل یک یا دو رابط فرهنگی داشته باشد. رابطین فرهنگی باید مورد تأیید امام جماعت مسجد و هیأت امنا باشند.

برخی وظایف رابطین محترم فرهنگی مکاتب قرآن:
* همکاری در راه انداری کلاس مکتب و نظم آن
* ارتباط با دفتر مرکزی امور مکاتب قرآن و دفتر شعبه (نطقه/حلقه) حداقل هفته ای یکبار
* همکاری در تکمیل دفتر حضور و غیاب و تکمیل فرم ارزشیابی و همچنین پیگیری غیبت ها (ملاقات با اولیای دانش آموزان و جویا شدن علت غیبت ها)
* در صورت توان، همکاری با استاد مکتب در تدریس برخی دروس مکتب
* همکاری با هیأت امنا در تهیه تغذیه برای پذیرایی از قرآن آموزان (1روز در هفته)
* همکاری در تهیه جوایز، اهدای کارتهای امتیاز و تجهیز بانک جایزه (در هر مسجد گنجینه ای از جوایز متنوع درکمدی با درب شیشه ای تهیه گردد که بر اساس امتیاز اخذ شده توسط قرآن آموز، جایزه ای به دلخواه خودش به او اهداء شود.)
* همکاری در برگزاری جلسات توجیهی برای اولیای قرآن آموزان(هر چند ماه یکبار در مسجد در موضوع اهمیت فرستادن فرزندانشان به مکتب و در ضمن آن تقدیر از قرآن آموزان برتر و برگزیده مکتب و اهدای جوایز به ایشان)
* همکاری در برگزاری امتحانات و مسابقات مکتب اعم از درسی و برنامه های ورزشی، تفریحی..
* تکمیل نمودارها و جداول مانند: بنرحافظان قرآن وحدیث (نوعی گزارشکار مختصری ازمکتب برای مقتدیان مسجد است.)
*دعوت از معلمین هر مسجد در ایام امتحانات برای رفع اشکال درسی قرآن آموزان
* شناسایی، تشویق و اعطای جوایز به دانش آموزانی که با معدل بالا در مقاطع تحصیلی قبول شده اند گرچه قرآن آموز عضو مکتب نباشد.
در هر حال وجود رابط محترم فرهنگی در مسجد، از مهمترین عوامل موفقیت این طرظ است. انسجام و هماهنگی که با وحدت رویه ایجاد می شود عامل مهمی در موفقیت و تداوم این کار می باشد.

7) امام مسجد:

امام محترم مسجد به عنوان مدیر اصلی مسجد باید ناظر بر پیشرفت و عملکرد مکتب قرآن باشد نقاط ضعف و قدرت مکتب را شناسایی و بگونه ای مطرح نماید که سبب اصلاح و تشویق گردد و در ضمن نقاط ضعف و پیشرفت را به دفتر امور مکاتب قرآن انتقال دهد تا قبل از تعطیلی مکتب نسبت به نقام ضعف آن با همفکری یکدیگر چاره ای اندیشیده شود و نیز از پیشرفت های موجود درآن برای دیگر مکاتب قرآن استفاده شود.

برخی وظایف امام محترم مسجد در مکتب قرآن:

1) انتخاب و تعیین استاد مکتب بر عهده ی امام محترم مسجد و با مشورت هیأت امنای گرامی است. البته با شرایط و خصوصیاتی که دفتر مرکزی امور مکاتب قرآن برای یک استاد مکتب در نظر گرفته باید همخوانی و مناسبت داشته باشد.

2) برگزاری هفته ای یک شب مشورت برای ترقی مکتب به همراه استاد مکتب و بقیه اعضای شورای مکتب مسجد.

3) بازدید و نظارت امام مسجد هفته ای یکبار از مکتب مسجدشان تنهایی یا به همراه یکی از هیأت امناء جهت تشویق و ترغیب قرآنآموزان و دلگرمی استاد مکتب.

4) ایجاد گروه بازدید از افراد مسجد(از هیأت امنا، خیرین مسجد، نمازگزاران و …) و همراهی با گروه در بازدید از مکاتب حلقه و بیرون شهر.

4) شرکت امام مسجد در جلسه مشوره هفتگی حلقه.

5) ملاقات و گشت خصوصی امام مسجد (به همراه یکی از هیأت امنا و یا یکی از نمازگزاران) از مقتدی ها و افراد محل و رفتن به منازل آنها.

6) برگزاری و پیگیری جلسات والدین در مکتب و پرسش از قرآن آموزان و اهدای جوایز و تشویق و ترغیب والدین.

8) هیأت امناء:

هیأت امنای گرامی در واقع پشتیبان و حامی مکتب قرآن مسجدشان می باشند. آنان باید:

1) سبب دلگرمی استاد مکتب، رابط فرهنگی، قرآن آموزان و دیگر اعضای همکار در مکتب باشند

2)هیأت امنای محترم می بایست نیازها و هزینه های جاری مکتب را همانند سایر نیازهای دیگر مسجد تأمین نمایند.  این هزینه ها شامل حق الزحمه ماهیانه استاد مکتب، تهیه امکانات کلاس مکتب (فضای مناسب برای کلاس، تخته وایت برد، تهیه جوایز ماهیانه و خوراکی، اردوهای سالیانه و …) می باشد.

3) شرکت در مشوره هفتگی مسجد به همراه امام مسجد، استاد مکتب.

4) همراهی با گروه بازدید مسجد (با امام و یکی از خیرین مسجد) هفته ای یک مرتبه در بازدید از مکتب خودشان و نیز بازدید از مکاتب قرآن بیرون شهر.

5) همراهی با امام مسجد در گشت و ملاقات با مردم محل

6) شرکت در جلسه مشوره هفتگی حلقه.

9) شورای مکتب مسجد:

در راستای تقسیم فعالیت ها و کارها در مکتب مسجد و جلوگیری و پیشگیری از فشارکاری مکتب بر استاد یا رابط فرهنگی، نیاز به تشکیل و راه اندازی شورایی برای مکتب قرآن مسجد می باشد تا این شورا با برگزاری جلسات هفته ای و تقسیم کار بین اعضا و هم اندیشی، موجبات رشد، پیشرفت و شکوفایی مکتب قرآن را فراهم نمایند.

در شورای مکتب هر مسجد کسانی باید عضویت داشته باشند که ارتباط مستقیم و دلسوزانه با مکتب داشته باشند. مسلماً استاد مکتب، امام مسجد، رابط فرهنگی و برخی اعضای هیأت امنای مسجد و نیز از والدین دلسوز یا کارکنان دعوت و تبلیغ که خیرخواه هستند می توانند عضو شورای مکتب مسجد باشند. پس از تشکیل شورای مکتب یک نفر به عنوان مدیر(امیر) جلسات شورا و یک نفر نائب امیر تعیین شود تا جلسات را مدیریت و نظرات و پیشنهادات را فیصله نمایند.

موضوعات لازم جهت گفتگو و مشورت در شورای مکتب:

معمولا با توجه به نیازها و برنامه های مکتب، مشورت و گفتگو انجام می گیرید. مهمترین نکته در این رابطه تقسیم کار بین اعضای شورای مکتب و آگاهی از وظایف و مسئولیت های هر فرد در مکتب قرآن می باشد. تشریح این نیازها و شرح وظایف هریک از اعضای شورای مکتب مسجد در مطالب قبل آورده شده است و مشخص گردیده که نقش و مسئولیت امام مسجد، استاد مکتب، رابط فرهنگی، اعضای هیأت امنا و… چیست تا همه باهم اینکار بزرگ قرآنی را خدمت رسانی نمایند.

10) قرآن آموزان:

قرآن آموزان که مخاطب اصلی مکاتب قرآن هستند به گروههای سنی مختل تقسیم می شوند که در ادامه، تقسیم بندی دوره ها و نصاب درسی آنها تشریح خواهد شد.

تعداد قرآن آموزان در هر کلاس مکتب باید حداکثر 25نفر بیشتر نباشد. در صورت زیاد بودن تعداد قرآن آموزان دو راه حل پیشنهاد می شود:

1) استاد دیگری اضافه شود. 2) در صورت کمبود استاد، قرآن آموزان به دو کلاس مجزا در دو نوبت یا زمان متفاوت تقسیم شوند و همان استاد، هر دو کلاس را تدریس نماید.

لازم به ذکر است در صورتیکه یک استاد دو کلاس را تدریس نماید باید حق الزحمه ماهیانه وی به نسبت فعالیتش افزایش یابد.

* مسلما اگر همه قرآن آموزان هم سن و سال باشند، تعلیم و تربیت آنان آسان می شود.

* به قرآن آموزان برنامه کلاسی داده شود تا طبق برنامه کتابها و وسایل لازم را به کلاس بیاورند.

* هر قرآن آموز حتما باید کتاب های مربوطه را تهیه نماید تا راحت تر آنها را بخواند و درسهایش را آماده کند.

* بهتر و خیلی زیباست که همه قرآن آموزان با لباس متحدالشکل(یونیفرم مخصوص) به کلاس بیایند. این لباس می تواند لباس محلی منطقه یا لباس مخصوص طلاب علوم دینی باشد.

* بهتر است هر کدام از قرآن آموزان کیف مخصوصی داشته باشند که در آن کتابها و قرآن خود را بگذارند و بر روی کیف کارت مشخصات وی درج شود. کیف موجب حفاظت بهتر کتابها می شود.

* به قرآن آموزان تأکید گردد تا کیف شان را پشت سر خود نیندازند تا به قرآن و کتب دینی بی احترامی نشود.

11) فضای کلاس مکتب و امکانات لازم:

الف) فضای کلاس:

بهتر است محیط و فضای کلاس مکتب جدا از قسمت نماز مسجد باشد و اتاقی مجزا در مسجد برای این کار اختصاص داده شود. در صورتی که امکان اتاق و سالنی مجزا نباشد در داخل خود مسجد(محل نماز) برگزار گردد. که در این صورت باید موارد زیر رعایت گردد:

` آداب مسجد و نظافت آن رعایت گردد.

` مقتدیان توجیه گردند تا صبر و حوصله نسبت به کودکان قرآن آموز به خرج دهند تا با رفتارشان سبب رویگردانی بچه ها از مسجد و مکتب نشوند.

ب) امکانات لازم در کلاس:

تخته وایت برد، میز، رحل، بنرهای تشویقی و امتیازدهی و …

 *مزایای استفاده از تخته وایت برد:

* قرآن آموز زودتر می فهمد و کار استاد در تفهیم آسان تر می شود زیرا چشم و حواس قرآن آموز درگیر یادگیری می شود.

* برای قرآن آموزان کم استعداد، خوب تکرار و ذهن نشین می شود. مهمترین فایده استفاده از تخته وایت برد این است که به آیه ]الَّذِی عَلَّمَ بِالقَلَم[ عمل می شود و برکات این آیه شامل حال می گردد. از این آیه چنین برمی آید که قلم ابزار مهم و مفیدی برای تعلیم و تعلم می باشد.

* مزایای استفاده از میز:

* بودن میز و رحل قرآن در مکتب، فضای کلاس را منظم و ایده آل می گرداند.

* با وجود میز و رحل، نظم و تربیت قرآن آموزان در نشستن بهتر رعایت می گردد.

* با گذاشتن قرآن و کتاب درسی روی میز و رحل، نسبت به آنها ادب رعایت می گردد و عظمت آنها در دل می نشیند.

* جلوی استاد نیز میزی باشد تا استاد محترم راحت تر بتواند درس قرآن آموزان را گوش کند.

ج) نظافت و نظارت کلاس:

در اسلام بی نهایت به نظافت تأکید شده است. لذا پیوسته فضای مکتب تمیز و پاکیزه نگه داشته شود. وقتی فضای مکتب تمیز و مرتب باشد، تدریس و یادگیری با نشاط بیشتری انجام می گیرد. تمیز و مرتب بودن مکتب موجبات تأ یر و خشنودی پروردگار، بازدیدکنندگان، مهمانان و والدین قرآن آموزان خواهد بود.

* به قرآن آموزان تأکید گردد تا قفسه ای را که در آن قرآن ها گذاشته می شود تمییز نگهدارند و گردوغبارها را پاک نمایند و قرآن ها را به ترتیب در آن قراردهند.

* به نظافت شخصی قرآن آموزان توجه شود و آنها را به رعایت پاکیزگی لباس، کوتاه بودن موها و ناخن ها و مسواک زدن، تشویق و ترغیب نمایید.

* به نظم و ترتیب کفش ها و دمپایی ها توجه ویژه ای شود و پیوسته قرآن آموزان را به مرتب گذاشتن آنها ترغیب و تأکید کنید.

*  بر در و دیوار مکتب، تصاویر و بنرهای آموزشی، اخلاقی و چارت برنامه های مکاتب قرآن و بنر «قوانین کلاس ما» نصب گردد.

آشنایی با دوره های مختلف مکاتب قرآن:

مجموعه افراد مورد نظر در مکاتب قرآن، گروه سنی زیر 18سال می باشد.

فراگیران و قرآن آموزان در این گروه سنی به دوره های مختلف به شرح ذیل تقسیم می شوند: